Novel- Hesenê Metê

            Novel- Hesenê Metê               (ÇİRA-Hejmar 3, îlon 1995)

Li gor lêkolîneran novel peyveke îtalî ye û tê mana nûçe û nûyînê. Etimolojiya terma novelê bi mana nûçe, nûyînê tê zanînê û cara pêşin di deftera rêdarên keyser Justinianus de peyda bûye. Li wir weke novellae derbas dibe û dibêjin di wê demê de di binê vî navê novellaeyê de biryarên nû hatine nivîsandin.

            Dûre ev terma novelê bi mana bûyer an jî bûyerên nû di antolojiyên qesrên Îtaliya kevn de derdikeve pêş. Ew novelên di wan antolojiyan de, weke nûçe û bûyer hatine nivîsandin. Tê gotine ku piraniya van nûçe û bûyerên ha bi zimanekî çîrokî hatine hûnandin. II novellinoo yek ji van antolojiyan e ku li dor salên 1250î derketiye. Yeke din jî bi navê Cento novelle antiche ye ku ew jî li dor salên 1300î derketiye.

            Lê di sal3en 1350î de bi navê Giovannî Boccaccio nivîskarekî Îtalî sed novelên kurt bi hunermendî û pîvanên novelên îroyîn bi awayê prosayî dinîvîsîne û bi navê Novelên Decameron derdixe. Û herweha ev di tradisyona ewrupî de dibe cara yekem ku bûyer, çîrok û serpêhatî bi rengekî hunereke bilind têne nivîsandin û di lîteraturê de bi navê novelê ciyê xwe digire. Ew novelên îro bi gelek reng, stil û ekolên nû û cuda hemû jî deyndarê vê Decamerona Boccaccio ne an jî em bibêjin novela hunerî ji wir, ji wê demê û ji wî belav dibe.

            Formên novelên wî kurt û mijarên wan têvel in: Metranên xerifî, rahîbên doxinsist,mezinên kêmaqil û sed babetên weha… Weke tradisyon di piraniya wan novelan de motîfên çîrokên orientalî û fablên dewra navîn hatine hûnandin. Mîna ku em pê dizanin di sedsala yanzdehan de bi awayÊ prosayî romanên şovalyen jî dest pê kirine. Lê dema ku Boccaccio di demeke humanîzmê de dest bi van novelên xwe dike, di prosayê de bi formeke nû, bi formeke kurt dinivîsîne. Ev kurtiya ha ji bo novelê dibe pîvaneke bingehîn û di lîteratuê de bi navê novelê rûdine.

            Herweha meriv dibîne ku novel jî bi romana wê demê re weke babetekî prosayê geş dibe.

            Piştî ekola humanîzmê tevgera ronesansê, ekola klasîzm û romantîzmê dide pey. Lê wusa diyar e ku ji humanîzmê û heta ekola realîzmê jî guhertinên wusa radîkal di form û hunera novelê de çênebûne. Loma ev form, nav û navaroka novelê heta dema realîzmê jî bêyî sereşî û sergêjiyekê tê.

            Di ekolên realîzm û naturalîzmê de, bi gotineke din di navîna salên 1800 û 1900îde di warê form û navaroka novelê de ronesanseke hunerî dest pê dike. Novel bi Pûşkîn, Gogol, Maupassant, Çêxov û gelekên mîna wan di lîteraturê de dibe xwediyê  ciyekî balkêş û xwe davêje sedsala dawîn.

            Li gel van ekolên realîzm û naturalîzmê di vê sedsala dawîn de du ekol3en bi reng û kirasên din jî derdikevin ku jê yek expresyonîzma Kafka, Strindberg û James Joyce e.

            Bi vê ekolê re em dibînin ku bi navê existensîalîzmê şaxekî felsefê û ekoleke nivîskariyê derdikeve û di berhemên gelek nivîskaran de reng dide. Bo nimûne weke pêşengê vê ekolê J.P.Sartre û gelekên mayî.

            Her ekol bi serê xwe reaksiyonek e, serhildaneke ekola beriya xwe ye, felsefe û tevgerek e, rewş û haletekî rûhî ye ku li ba xwediyê wan ekolan e. Û bêguman heyîna her ekolekê jî gavek e, rengek e ji bo geşbûna lîteraturê. Ji ber vê yekê ye ku meriv nikane bibêje novelên kîjan ekolê çêtir, baştir, an jî xweştir in. Û ne tenê ekolên nû, di roja îroyîn de xwendevanên hemû ekolên buhurî jî hene. Li gel van ekolan îro meriv rastî gelek nivîskar û novelên wan tê ku ne tenê ekolek, herweha reng û bêhna çend ekolan jî ji berhemên wan tên.

            Di kîjan ekolê de dibe bila bibe, pîvanên novelê ne xweşikiya novelê ye. Peyva xweşik peyveke îzafî ye, pûç e, hîssî ye û bêmane ye. Pirî caran ji bo motîfa novelê tê gotin û dibêjin: noveleke xweş e. Ev xweşî xweşiyeke hîssî ye û ji bo wî an jî wê xwendevanê xweş e. Ev nabe pîvana noveleke serketî. Peyva serketî bêtir pîvanên novelekê dihundurîne.

            Noveleke serketî ji konflîkt, konsentrasyon û klîmaksa xwe pêk tê û ew jî: Dîalog, monolog, sembol, stîl, ziman, nîgar û hinek tiştên mîna van tiştan e. Ku bi hunereke bilind ev mefhûmên ha li hev werin hûnandin û bi cî û wext bibin, ji bo novelê serketinek e. Motîf ne girîng e. Pirî caran motîfa noveleke serketî, motîfeke bêmane ye. Em dizanin ku jîriya hunera nivîskarekî dikane maneyekê ji bêmanetiyekê ava bike.

            Novel: bi qasî romanê rê nade nivîskar ku qelpî û zexeliyan bike, cêwî an jî hêwiya romanê ye, di prosayê de kakil e, xwediyê formeke şidiya û guvişandî ye, dihêlê ku xwendevan zûtir û kûrtir têbigêhîje, di prosayê de desthilatiyeke hunerî ye…

            Problemên ku di novelê de hîn jî safî ne bûne

            Li gel ku di ser nivîsandina forma novelê re nêzîkî 650 sal buhurîne, lê ev term û forma novelê hîn jî zelal ne bûye. Ne di nava lêkolînerên lîteraturê de, ne di nava zimanên navnetewî de û ne jî di nava nivîskaran de.

            Form kurtî û dirêjayiyê:

            Piştî ekola humanîzmê û novelên Boccaccio heta demekê jî ew kesên ku vî babetê prosayê bi navê novelê dinavînin, wekî pîvan kurtbûyîna wê didin ber çavan û heta derekê li ser vê yekê zelal dibin. Lê dema ku 1800 û 1900 tê û forma novelê diherike, novel deforme dibe, a wê çaxê serê gelek lêkolîner û zimanzanên lîteraturê tevlihev dibe û heta derekê nivîskarê novelê bi xwe jî nema ji nav derdikeve. Bi gotineke din, ew pîvana tradîsyonel ku digot di novelê de karakterê bingehîn kurtbûyîn e, ji navînê radibe.

            Ji ber ku li dor salên 1830î bi navê novelê berhemên 138, 226 û 600 rûpelîn derketine. Û di van demên nû de jî, demên ku êdî em jî pê dizanin bi navê Duelloyê noveleke Çêxov 170 rûpel e, novela wî ya bi navê Beyarê 121 rûpel e, Stockholma Bavê Nazê 122 rûpel e. Ez Labîrenta Cinan weke novel dibînim û ew jî 197 rûpel e. Ev nimûnên ha jî didin diyarkirin ku ji bo novelê kurtbûyîn ne karakterekî bingehîn e, an jî ev kurtbûyîna hasergêjiyekê çêdike. Ji bo ku ji vê sergêjiyê bi filitin rabûne li ser pîvana dirêjayiya novelê pêşniyar jî kirine. Em bibêjin, di nava nivîskarên almanan de hinekan gotine. Ew prosayên ku di hunera edebî de heta 50 hezar tîpî dirêj bin, em wan bi navê novelê binavînin. Lê ez bi xwe van pîvanên weha mekanîk têr nabînim û loma li ser vê yekê nasekinim.

            Ji aliyê cî û wextê de:

            Îro di hunera nivîsandina prosayê de cî û wext jî alîkarî nake ku meric berhemeke hunerî bi navê novel an jî romanê binavîne. Ku em bibêjin: novel motîf an jî figurekî di cî û wexteke teng de dihûne, em ê nikaribin ji çewtiyeke mezin derkevin. Lewra novelên bi panzdeh salan hatine hûnandin hene. Novelên bi deşt û çiya, novelên bi gund û bajar hene. Ji aliyê din ve romanên bêwext, romanên tenê di nava nivînan de an jî li ber mirinê hatine nivîsin hene û van romanan ne cî û ne jî wext girtine. Herweha ev pirsa ha bi cî û wexteke diyarkirî jî safî nabe.

            Ji aliyê avabûnê de:

            Ji aliyê struktura xwe de dibêjin ku novel: Konflikt, Konsentrasyon, Klimaksa prosayê ye. Bi gotineke din: Novelîstekî serketî nakokiya bûyerekê (conflîkt) digire (carina ji detspêkê, carina ji nêvî û carina jî em bibêjin ji kuderê pêwîst bike) tevayiyê bal û zelalê wê bûyerê dicivîne, diguvêşe ser hev (concentration) û ber bi mebesta xwe bilind dike (climax) û ji wir bi harmoniyeke pêwist weke sembolekê ber bi dawiya novelê dadixe.

            Motîf, dîalog, monolog, sembol, fîksiyon, fîgur, bûyer, cî, wext, ziman, nîgar û ew hemû tiştên ku ji bo novelekê pêwist bikin, divê di çarçoveyeke weha de nerm bibin, bibine weke hevîr û dûre mîna beryadekî were çêkirin.

            Di hûnandineke weha de pirî caran gelek tiştên li kêlekan, li hawurdorê bûyer an jî lehengê novelekê vala û veşartî dimînin û divê bimînin jî. Ji ber ku novel bi xwe formeke  guvişandî ye, zelal û kakilê bûyerekê ye, bi desthilatiyeke hunerî daxwaza dayîna mebestekê ye. Gotin û vegotinên zêde, zimandirêjiyeke wusa ye ku kubariya novelekê nahêle. Fîgur, motîf û mijarên nepêwîst ji bo novelê paç û pînên serêşê ne. Li ser valayî, veşartî, pêwîstî û nepêwîstiya van tiştan Guy de Maupassant weha dibêje: “Dema ku hunermendek portretekî me çêdike, sikeletê me rê nade.” Û di vî warî de Anton Çêxov jî nimûneyeke weha dide û dibêje: “Dema ku meriv bixwaze ji latekî mermerî ruyekî çêke, wan hemû aliyên ku êdî nabin rû meriv ê bavêje.”

            Lê ev pîvanên weha di roja îroyîn de ne tenê di novelê de, herweha di romanê de û nemaze di romanên kurtt de jî baştir diyar dibin. Di warê hûnandina avakirinê de jî herwekî ku meriv dibîne, cudayiyeke berbiçav di navbera noveleke dirêj û romanekê de ne diyar e.

            Bi kurtebirî û bi qasî ku ez bi ser ve bûme, wext, cî, weke kurt û dirêjayî form, avahî û heta derekê ez dikanim bibêjim nîgara (teswîra) prosayekê jî ne pîvanên zelal in ku meriv bi navê novel an jî romanê bi nav bikin.

            Di warê nav û ziman de:

            Ji bo ku vê tevliheviyê piçekî zelal bikin zimanzanan li gor zimanên xwe hinek termên nû peyda kirine, lê dîsa jî ev dudiliya li ser nav û navaroka novelê çareser ne bûye. Em bibêjin novela ku me behs kir, ji bo ingilîzan short story e an jî taleyê bi kartînin. Ji bo ku cudayiyekê têxin nava dirêjayiya prosayê navê noveletteyê jî bi kar tînin. (Peyva novela ku em pê dizanin jî bi mana romanê bi kar tînin.)

            Herweha di fansî de jî sê peyvikên cuda bi kar tînin: nouvelle, jî bilî viya récit û conte bi kar tînin. Di swêdî de: novell, historia, berâttelse. Di tirkî de: Öykü (kısa ve uzun.)

            Wek gotinên dawîn dixwazim bibêjim ku nivîskarê swêdî Ivar-Lo Johansson li ser novelê dide zanîn ku: novel, weke mana xwe ya îtalî nûçeyeke nû ye, ewqas nû ye ku pêwîstî bi lêkolîna vê nûçeye heye. Li gor dîtinên hinekên mayî jî: Di lîteratura pêşerojê de geşbûneke betir ê vê tevliheviya novelê ji hev safî bike.

            Herwekî ku diyar e gelek tişt li ser vî babetê prosayê, li ser novelê hatine gotin. Ez nawêrim û min dil nîne ku ez jî tiştekî li van tiştan zêde bikim. Lê ez vê gotara xe tenê bi pêşniyarekê, pêşniyareke ji bo kurdî berhev dikim û dibêm: Ev tevliheviya norm û karakterê novelê bêguman ji bo me jî problemek e. Di warê terma ziman de ev problema ha mezintir e. Meziniya vê problemê jê yek: Em pirî caran peyva çîrok bi kartînin ku ev peyv ne bersiveke van peyvên xelkê ne jî. Çîroka me masala tirkî ye, sagaya swêdî ye, fairy-taleya îngîlîzî ye. Bi gotineke din, bûyer û lehengê çîroka me berhemeke kolektîf, berhemeke anonîmîtetê ye. Lê novela ku em behs dikin tiştekî din e. Loma jî bi gumana min ev peyva çîroka ku em bi kar tînin bersiva novelê nade. Ez dizanim gelek kes peyva serpêhatî jî bi kar tînin. Lê ez nawêrim vê peyvê jî bi kar bînim. Bi baweriya min heta zimanzanên me di warê ziman de bi ser nekevin, weke bersiveke rastir û têrtir peyvên nû nebînin, divê em jî novelê bi kar bînin. Bi kêmanî ez wusa dizanim.

                                                                                              18.06.1995

                                                                                             

            

BAVÊ TEYAR(FAÎZCÎ) Û GİLOKÊ

BAVÊ TEYAR(FAÎZCÎ) Û GİLOKÊ

...

Gilokê: Ahlan wessahlan ya Bavê Teyar!

Bavê Teyar: Wey ne ahlen û ne wesahlen! Bavê te li mal e keçê?

Gilokê: Na bavê min ne li malê ye!

Bavê Teyar: Xwedêyo! Tu xwe wilo diqurmuçînî… Lê bi şerefa min, tu wek sêvekê yî sêv!

Gilokê: Te go çi Bavê Teyar?

Bavê Teyar: Ê ma min go çi, mi go sed maşelle ji Xwedê tu mezin bûyî. Lê Min tu carî bawer nedikir tu wilo xweşik û lihevhatî bî…

Gilokê: Tu ji xwe fedî nakî ku tu van gotinan dikî?

Bavê Teyar: Tu zanî… qahir bi te nakevê. Lê ez bi serê te yî delalî kim, gava ku tu diqeherî nî tu hê xweşiktir dibî. (Xwe bi xwe) Axxx, go bavê wê ew bidana min, ji dêvla pera da, her kes ji me digîhaşt heqê xwe…

Gilokê: Şitexaliyên virde wêde ne lazim! Çêtir e ez vî gundî gişî li te bînim hev. Bavê min ne li mal e, oxir be ji te re!

Bavê Teyar: Hêê, go bavê min ne li mal e… înşelle go ji te wêrê, go min ev cênik li ber tava heyvê sipî kirine ne?

Gilokê: Te li ber tava heyvê sipî kiribin, ji tirsa xaltîka min Eyşo sipî bûn, mesela te yî… Ji min bi xwe re ne derd e.

Bavê Teyar: De were ji xwe re safî bikin. Diz in jî şêr in jî…

Gilokê: Welleh dizê mezin hûn in. Ji bert e û ji ber çend zilamên ê wek te ev gund xera bû.

Bavê Teyar: De berê de ev gund kambax a! Çi keçikek ne wek xwe. Tu li qamka wê, eyb e ku tu van gotinan dibêjî.

Gilokê: Xebara min e, gava hûn selef û ribayê dikin û wereqê didin bi wereqê, diziya herî mezin ev e. Ji Xwedê bitirsin Bavê Teyar. Ev deriyê meha heyşta we li xelkê vekir.

Bavê Teyar: Aaa tu li vê digeriyayî Bavê Teyar, a li vê… Bi ser halê te û go qenciya te bi wan dikir, navê diziyê jî pey te ket! Welleh yabo gelekî baş a!

Gilokê: Wê gelek nav li pey te bikevin, xwediyê qenciya, dilbirahmo!

....

Abdulla GORAN (1904-1962 Helbestvan-Nivîskar )

Abdulla GORAN (1904-1962) 

Goran helbestvanekî kurd e ku bi zaravayê soranî nivîsiye û navdarekî vê sedsalê ye. Ew di sala 1904’an de li Helepçeyê hatiye dinê. Iraq û bakurê Iraqê jî diketin nav axa Împaratoriya Osmanî. Navê wî yê rastî Abdulah Goran e. Dûyî ku bavê wî diçe heqiya Xwedê (1919), ew li cem bapîrê xwe dimîne û bapîrê wî ji bo xwendina mamostetiyê wî dişîne danîşgeha Kerkûkê (1921). Goran ev xwendegeh neqedandiye û di eynî salê de bapîrê wî jî diçe heqiya Xwedê. Dûwayî mirina bapîrê xwe Goran salên xemgînî û belengaziyê diborîne. Ji sala 1925’an heta 1937’an li bajarê Helepçeyê wek mamoste kar dike. Di wê demê de ew xwe bi xwe zimanê farsî, tirkî, erebî û îngilîzî hîn bûye. Di dema xwe ya vala de gelekî edebiyata welatên rojava dixwîne. Dûwayî 1939’an diçe Wezarata Karên Rê û Rêyên Hesin de wek karkarekî rojane dişuxile. Di navbeyna salên 1940’î û 1945’an de dest bi helbestnivîsandinê dike. Dîsa di eynî vê demê de ji Radyoya Rojhilata Navîn bêşa bakurê Iraqê re bernameyan çêdike. Goran di jiyana xwe de çend caran ji ber sedemên çalakiyên xwe yê siyasî yên çep hatiye girtin û binçavkirin. Dawiya 1951’ê de li Iraqê rejîmeke nû tê ser hikm, dû vê bûyere re wî êdî dikarî bi serbestî helbestên xwe binivîse û pirtûke xwe biweşîne. Goran di 1958’an de beşdarî damezirandina Komîteya Aştiya Cîhanê dibe. Di sala 1959’an de li ser dawetnameya Komeleya Nivîskarên Sowyetê çûye Sowyetê, çunkî li Iraqê hikumeteke nû hat ser hikm û kurdan peywendiyê baş li gel Yekitiya Sowyetê hebûn. Di sala 1962’yan de Goran wek endamê Komîteya Aştiya Cîhanê tê hilbijartin. Di sala 1962’yan de bê wext çû ser heqiya Xwedê. Ew ne komunîst û ne jî sosyalîstekî tûj bû, bê şik li dijî rejîma Bexdayê ya dîktator bû. Di helbestên Goran de meriv rastî hemû cureyên realîzmê û serpêhatiyên evîniyê tê. Wî di destpêkê de helbestên xwe bi kevneşopiya kevn nivîsandine û dûre wî ew terz terk kiriye û derbasî terzekî romantîk û realîst bûye. Car caran bi kafiye û car caran jî tenê bi rîtmê dinivîse. Li gorî wî mesaja naverokê girîngtirîn e ji kafiyeya helbestê. Goran bi temamî çar dîwan nivîsîne: “Beheşt û Yadî”, “Fîrmêsk û Huner”, “Sîrûs û Derûn” û “Awik û Peyam”. Ji bilî van dîwanan wî tekstên şanoyê (piyes) jî nivîsandine: mînak: “Gula Xwînê” û “Bûka Xemgîn” çend ji wan in. Goran ji cure zimanên biyanî berhemên edebî wergerandine zimanê kurdî. Di 1971’ê de di navbera kurdên Başûr û desthilatdarên Iraqê de peymaneke otonomiyê hat îmzekirin. Li gorî vê peymanê li gel erebî, kurdî jî zimanê Iraqê yê fermî yê duyemîn bû. Ji aliyê Wezareta Iraqê ya Hînkariyê de gelek pirtûkên der barê edebiyat û zimanê kurdî hatine weşandin. Yek ji wan pirtûkan “Zimanê Kurdî û Edebiyata Kurdî” ye ku di pirtûkê de tevî biyografiya Goran çend helbestên wî yên bijare jî cih girtine. Di wê demê de li Kurdistana başûr li Silêmaniyeyê zanîngehek jî hat vekirin. Ew dem demeke zêrîn a girîng bû ku çanda kurdî teze pêl vedida. Berê jî peymana xudmuxtariyeke wiha tevî kurdan û hikumeta Iraqê hatibû îmzekirin. Di wê demê de Cegerxwîn jî hat dawetkirin da ku biçe di Zanîngeha Bexdayê, di Enstituya Kurdî de dersên zimanî kurdî (kurmancî) bide xwendevanên kurd. Di salên 1960’î de Wezarata Iraqê ya Hînkariyê ev pirtûkên Cegerxwîn “Rêzimana Zimanê Kurdî” û “Ferhenga Kurdî” jî çap kirine. Dûwayî mirina Goran pir destnivîsarên wî yê hêj nehatibûn weşandin ji aliyê “Yekitiya Nivîskarê Kurd” ve hatin komkirin û di sala 1983’yan de jî hatin weşandin.

 

Berhemên wî:

1      Beheşt û Yadigar, BExda 1950

2      Firmêsk û Huner le gel Du Hawine Geşt, Bexda, 1968

3      Siruşt û Derûn, Silêmanî, 1969

4      Lawik û Peyam, Silêmanî, 1969

5      Le Korî Xebata

6      Operêt

7      PiyÊs le yek perdey Korta

8      Şîirî Gep

9       Sirûd

10    Şîir Bo Minalan

11    Wergêriraw

12    Bo Zaxawî Mêşk

13    Hemecore

14    Gula Xwînê(piyes)

15    Bûka Xemgîn(piyes)

Zindanî Ejdehak (bo bitekanî faşizm)

Ejdehak! Zindanit qela qela ye;

Dîwarî konkirÊt, dergay pola ye.

Ejdehak! Kun bire, sexte zîndanit,

Naruşê be birbend bendî Giranît!

Hêzî leş mirêne kot û zincîrit;

Kariye le demar napakî bîrit.

Dil reqît her tawe çeşne sizaye

Bo bendî xawen hoş exate kaye.

Hend çeşin serbir û zîndanewanit,

Serxoş in be xuwênî gişt bendiyekanit!

Ejdehatk! Ey dêwî le (bîr) zirawçû,

Ey naştay maranit be mêşik kirdû!

Ew mêşik tazaney zincîrit kirdûn,

Le lêwî pêçalî marga ratyirtûn,

Çawerêyî fermanin berêyî behata

Bibrêne ber tenaf le norew kata,

Mêşkiyan, amaciyan, hiwa w taseyan

Le peta bitasê wek henaseyan!

Emane gişt eron, eyanrewênê,

Hiç nebê le benda eyanrizênê…

Belam to, Ejdehak, le helpey xorak

Natiwanî bikewî bo marî napak,

Her egirî, ekujî, edey le gerdin,

Mêşik derxward edey be marî newsin…

Ta roje ew xuweney be naheq riştir,eew bîrey wat zanî ecfarî kuştit,

Taw eden tenurî demarî Kawe,

Ew çekuş weşêney role kujrawe

Exiroşê w ecoşê w Komel yek exa,

Her helsay ebînî zindait ruxa!

Eew hele her lawê le zîndan ta mird

Eebête amyey bex bo netewî Kurd;

Le binkey peykeriya enusrê nawî

Le gel gişt Kirdewey peşend kirawî!

Payîz

Payîz! Payîz!
Bûkî pirc zerd,
Min mat to zîz:
Herdû hawderd!
Min firmêskim, to baranit;
Min xem, to hewrî giryanit...
Hergîz, hergîz,
Payîz! Payîz!
Payîz! Payîz!
Shan u mil rût,
Min mat, to zîz,
Herdûkman jût
Hercend gull sîs ebê bigrîn,
Altûnî dar erjê bigrîn,
Bigrîn... Bigrîn... Cawman nesirrîn,
Payîz! Payîz!


Geşt Li Hewraman

Komela Şaxê sext û gerdengeş
Asîmanê şînî girtute baweş
Serpoşe lotikey befrê zor spî
Be daristan reş naw dewlêkibî
Cogey awekan teyaya qetîs naw
Her ew in naken pêçî şax tewaw
Hawar û hajey kef çerînî çem
Bo te neyayî şew layelayey xem

Bestey Dildar

Le jêr asmanî şîna,

Le pal lûtkey befrîna,

Kurdistan geram,

Dolaw dol pêwam,

Ne le şar û ne le dê,

Nemdî kes

Wek to ciwan bê

Toyt û bes.

Kiçe kurdêk dil pêy şad bê,

Wek fîrîşte w perizad bê.

Ne barîkî, ne goştîn

Ne liçoley, ne şajîn,

Ne zor çaw reşî,

Ne ecgar geşî,

Belam be nîgay şîrîn,

Nemdî kes

Wek to be tîn,

Toyt u bes.

Lêt bê bizey mange şewî,

Bejnî rêk û rewtî kewî.

Qibley ayîn û bawerim,

Xway beheştî dilî terim.

Wek sereroy şwên amanc,

Ne Zaza ma ne Kirmanc

Geram Kurdistan,

Germyan û kwêstan;

Ne le şar û ne le dê,

Nemdî kes,

Wek to ciwan bê,

Toyt û bes.

Kiçe kurdêk wek gul wa bê,
Kurdistanî pê awa bê.
(Jinenigariya Cegerxwîn û Berhemen Wî, Yusuf Kaynak, Weşanxaneya Do, 2010)

Hevpeyvîna Zahir Kayan bi Hostayê Pandomîmê "Arsen Poladov" Re (1993)

Hevpeyvîna Zahir Kayan bi Hostayê Pandomîmê "Arsen Poladov" re (Rojnameya Welat, Hejmar:85, Cotmeh 1993)

            "Arsen Poladov rewşenbîrên Kurd ên ji Ermenistanê li ser daxwaza NÇM’ê di 19’ê Îlonê de hate Stenbolê. Niha em li jêrê ji bo vê hevpeyvînê pêşkêş dikin.

            Mamoste Arsen Polat hûn dikarin xwe bi me bidin naskirin?

            Belê ez dimînim li bajarê Yêrîvvanê li Ermenîstanê, ez li Tiyatroya Pandomîma ye Dewletê dixebitim. Ev e 20 sal in ez seroktiyê li vê tiyatroyê dikim. Tiyatro gelek eyan e, ne ku bi tenê li Ermenîstanê wisa jî li gelek welatên Ewrûpayê tiyatro çûye tûrneyê. Bawer bikî li temamiya Ûrîsêtê. Dixwazim bîbêjim ku, tiyatro di nava van 20 salan de gelek eyan tê hesapkirinê, çawa ji tiyatroyaya dinyayê yeke baş  e.

            Ez dixwazim tiştekî dinê ji we bipirsim. Hûn rewşa bakurê Kurdistanê û Başûr, der heqê çand û edebiyatê de çawa dibînin? Di van salên hanê de bi têkoşînê gelek tişt ketin destê me, hûn der heqê vê de dixwazin çi bibêjin?

            Helbet çi tê qewimandin roja îro di Kurdistana Başûr û Bakûr de em pirr dizanin, lê sed heyf wekî em çawa dibêjin ewqas nêzîk nîn in. Ev e cara pêşin e em tên vê derê. Hê Kurdistana Başûr jî me qet nedîtiye, ji ber wê edebiyat, rabûn û rûniştandina gelê me, di vê Kurdistanê de gelek dûrî me ye. Me dixwest ku gelek nêzîkî me be, ew ruhê me ye. Bi ruh ve em tevî wan in, em bi ruh ve nêzîkî hev in. Çawa dibbêjin xwîna me dikişîne, lê sed heyf destê me nagihîje hevdu. Helbet em dixwazin şixulên pirr  baş bikin, ev e çend sal e ez dixebitim li Ermenîstanê, tiyatro ya Ermeniya ye, wisa jî min tiyatro çêkiriye di Ûrisêtê de. Li bajarê Moskovayê bi xwe pandomîma ewilî dîsa min da vekirinê. Lê ji bo gelê xwe sed heyf min tiştek nekiriye di dereceya şanoyê de, di dereceya pandomîmê de. Lê dema em hatine dixwazin, niha nêzzîkî hevala bin. Nasiya xwe bidine welatê xwe. Wekî em karibin çi lazim be kêrî gelê xwe bên û niha jî niyeta min a ewilîn ew e. Wisa jî sazbendê me yê eyan Egîdê Cimo, dengbêja me Astîka Qadir em wisa li ser wê dereceyê dişewitin, niha bi dil û can, bi ruh dixwazin tiyatroya Kurmancî bidine vekirinê, lê ku derê ez nizanim.

            Mamoste gelo ev şanoya han ku hûn, dixwazin li vir bidin çêkirinê, de bingeha xwe ji çi bigire? Ji rastiya gelê me de çi bigire û çi bide xuyan?

            Tu zanî çi ye? Ev pirs vê demê ez dikarim bibêjim ku hebekî çetîn e. Lê çi dimîne ku,ji bo edebiyata gelê me, wekî îro tiyatro ji me re gelek lazim e. Bawer bikî ji me re welat çiqas lazim be, ewqas jî tiyatro lazim e. Îro em bi tiyatroyê dikarin sifetê gelê xwe bidin kifşkirin, zimanê xwe bidin kifşkirin, em bi tiyatroyê dikarin bibêjin ku, em kî ne, îro em gelek dişewitin li ser welatê xwe, lê tiyatroya me hebûya me dê wê şewatê bida dilê temamiya mirovahiyê. Edebiyata me gelek kevin e, ez wiha dibînim gelek mînakên edebiyatê giş yên me ne, wan gelan ev nimûne giş ji me dizî ne, sirf mecla me tune bûye ku em bixebitin di vê derheqê de bi pêş bikevin. Lê ku îro tiyatro kete destê me, emê wisa bikin wan ji me çi biriye emê wan bi paş ve bînin. Em ên wan naxwazin, ewên ku wan biriye bila bidine me, em tenê ji bo tiyatroya xwe dikarin wan bi paş ve bînin.

            Gelo rewşa gelê Kurd li Sovyetê çawa ne? Em bibêjin li Ermenîstanê çawa ne, navbear wir û vir çi cihê rengiyek heye?

            Kurdê Sovyetê baş dijîn, heta roja îroyîn jî weke ez bibêjim xeran dijîn, bindest in na. Serbest in, baş dijîn, lê hema dereca Ermenistanê, her wekî ne ku Ermenistan tenê dereca hemû welatên Sovyetê îro ne rind e. Di navbera me û Kurdên Bakur û Başûr de ev cudatî heye. Em zimanê xwe bêqedexe dixwînin û rojnameyên xwe serbest dikirin. Radyoya me dibêje û kes ji me re tiştekî nabêje. Em wextê dawetên xwe dikin çiqas der cîranên me hene, ez ji bo Ermenistanê dibêjim ew di pêşiya me de têne govend û şahiyên me.

            Mamoste Arsen Polat xebatên te der heqê tiyatroyê de çi ne, xebatên te di kovar û rojnameyan de derdikevin?

            Di kovaran de, wisa jî di rojnameyan de gelek gotarên min der heqê tiyatroyê de derketine, hatine neşirkirin. Ji bilî van gotarên min gelek jî min pîyes nivisîne, senaryo dane amadekirin. Ev e 20 sal e ez di tiyatroyê de dixebitim, senaryoyan hemû ez dinivîsim. Niha di tiyatroya me de wek 50  afirandinên biçûk henin min ew nivîsîne, ez pîyesê mezin jî çêdikim ên Vilîam Saroyan. Wisa jî li ser Gogol dixebitim. Lê der heqê tiyatroya Kurdî de min hê xebatên hêja nekirine. Edebiyata me pirr dewlemend e û wisa jî folklora me, hema ji pandomîmayê. Weke heta roja îroyî bûkê me ez nizanin li ba we çawa ne, li ba me bûk bi xezûrê xwe re xeber nade, bi çepik û destan ramanên xwe dide îfadekirin. Ev pandamîma ye. Lê tiyato gere bê çêkirin, ez tim û car dibêjim dîsa jî dixwazim bibêjim; eger îro welatê me tune, serbestiya me tun e ev ewqas şer nîn e, lê em sî û çil milyon Kurd in, tiyatroyeke me tune be ew şer me."

                                   Hevpeyvîn/ Zahir Kayan

            

Artistên Kurd Li Sovyet (1983)

Artistên Kurd Li Sovyet (Berbang- Hejmar:14, 1983 ) Têmûrê Xelîl

"Demekê, gava derheqa pêşketina kurdên Yekîtî Soviyet dibû xeberdan , merî dikaribû nava gotarekêda derheqa serfiraziyên her derecada destanî gilî bikira. Lê îro ew destanîn haqasî gelekin, ku em mecbûr dibin paraveyî derecakin û derheqa her derecekêda pêşketina meda, cihê gilîkin. Carna jî wisa diqewime, ku derheqa destanînê de kurdekî Soviyetda gotarek jî têrê nake, ku bê ber çava, ka ew bi saya qeydê meyî sosiyalîstiyê, jiyanê da miyaserkirina siyaseta Lenîniyê ye miletiyê gihîştiye çito serfiraziyê.

            Benda xweye îroyînda emê tenê derheqa dereceke pêşketina me- dereca hunermendiyê, diha rast ser mesela artîstên Soviyetistanêye kurda gilîkin.

            Vê demê bajarên Yekîtî Soviyetê Moskow, Lenîngradê, Erêvanê, Tiblisî, Groniyê û bajarên mayînda gelek artîstên kurdê profesiyonal hene. Nav dengê hineka ji wana temamiya welêtda eyane, derheqa wana û hostatiya wanda gelek cara rojname û kovarên Soviyetê û welatên derkeye cihê- cihêda hatine çapkirinê gava gilî hatiye ortê, gotinê: Filan artîst eslê xweva kurde. Bi saya van yeka gel û neteweyên welatê me nasiya xwe dane pêşketina kurdên Soviyet.

            Îro dota kurd Nazî Şîrayî artîsta sîrkêye dinêeyane, ewledê kurd Paşa Poladov rejîsorê têatre Yêrêvanêye pantomîmayê ye serekeye. Ebdule Muhemed reqasvanê koma bajarê Grozniyê ye bi navê “Vaynax” e, Vova û Natêla Qasim artîstên balêtêne li bajarê Lenîngradê, Zîna Telo dengbêja koma Tibîlîsiye “Rêro” ê bûye û gelekên mayîn.

            Niha ser mesela wan artîsta û hinekên dinêda emê bi hûrgilî bêjin.

            Nazî Şîrayî… Ev navekî pir naser li cihanê, bi taybetî ji bona kurda. Ewê ew nav bi xwe peyda kirye. Dota kurd- Naza Şîrayî, eva 35 sala zêdetire, u ser dikê sîrkên Yekîtî Soviyet û welatên cihanêye cihê-cihê, cilê kurdiye reng- rengî li xwekirî amadekara hewas-hijmekar dihêle. Artîsta komera Ûrisêtêye Sovetiyêye Sosiyalîstiyêye Fêdêratiyê emekdar salên cihê-cihê sîrkên Tiblîs û Erêvanê da lîstiye, lê paşê çawa artîsta nav û deng, çûye sîrka Moskow û hetanî niha jî wêderê pêşda tê. Lîstika wêda hejmarên wisa hene, ku hetanî niha jî cihanêda kesîra li hev ne hatiye wana biwekilîne. Bo nimûnê, ew du defê biçûk digre destên xwe, hevra berdide, defa destê rastê ser milê wêra derbaz dibe diçe ser milê dinê, defa dinê jî wî awahî, ber hevra ser patika wêra derbaz dibin û ne hev dikevin, ne jî dikevin. Lê ensîklopediya ermeniyê Sovetiyê hejmareke xweda derheqa Nazî şîrayî da nivîsiye, ku hejmara wêye “Heykelên tûne” sertaca lîstikên wêye.

            Van salên dawî ez li Pragaê bûm. Wan roja sîrka Moskow jî wir bû û ser afîşên pêşdahatinên sîrka dinêyêyan wêna dota kurd bû. Ez êvarÊ tevî bermaliya xwe û çend kurdên Kurdistanê, ku li Prag dixwendin, çûnê sîrkê û me nasiya xwe da Naziyê. Min çend pirs danê, ewê derheqa xwe û lîstika xweda awa minra got.

-          Hejmara minê here hizkirî ewe, gava ez cilê kurmancî xwe dikim, bi desta miqamê kurdî lê dixim, lê bi herdu linga jî ser haceta sazbendiyêye(mûzîka) anegor miqamê kurdî lê dixim. Paşê nas-nenas min pirs dikin: “Ev çi sazbendiye, ya kîjan miletiye?” Ez kubar bersîva wan didim, ku ya kurdiye û ez jî kurdim. Paşê gilî tê ser gelê min, ez jî wanre qala kurda dikim.

Belê, Nazî Şîrayî her dera –ji Erêvanê girtî hetanî Parîsê, ji Lenîngradê hetanî Îranê, Tirkiya yê hetanî Amêrîkayê, her dera timê jî navê kurdên Soviyet bilind xwey kiriyei mala xwe bi xalîçê kurdiyê ciwanva xemilandiye.

            Jina kurd timê ji sazbendiyê hiz kiriye, li şaya, govenda, bindarûka sitiraye. Hîmdarê edebîyeta ermeniya, xêrxazê gelê kurda Xaçatûr Abovyan gotiye, ku her kurdek bi ruhê xweda dengbêj (stranvan) an jî helbestvane. Lê tenê bi saya qeydê Sovêtiyê mecal kete kurda, ku hunerê xwe, zên û merîfeta xwe şanî bi hezara temaşevanên gelên cihê-cihê bikin.

Zîna Telo çend sala bûye komekdara rêjîsorê têatra Tiblîsî yê ser navê Grîboêdov, paşê bûye dengbêja koma stiranêye bi nav û deng ya bi navê “Rêro”. Çend sêlikên stiranên wê derketine. Vê gavê ew rêjîsora têatra Tiflîsiye kurdaye cimetiyêye. Wêra tevayî kubreke kurmancî li zarê wêye, lema jî gava çend sala pêşda paytextê komera Gurcistanêye biratiyê rêdaksiyona pêlweşa (radîo) kurdî hate vekirinê, wê teklîf kirin û hetanî îro jî ew dîktora (xeberdankir, peyvkar) wê pêlweşêye jî, wek peyvkara pêlweşa Rewanêye kurdî Eznîva Resşîde hêja bi radîo yê tevî bi hezaran kurda xeberdide.

Derheqa artîstê komera Çêçêno- Îngûşîayêye avtonome emekdar Ebdule- Muhemedda- me çend sal pêşda hinek tişt ji miqaleke rojnema “Reya Teze” pê hesyane. Pey wê miqalêra min xwest derheqa wî ewledê kurdayî hêjada bizanibim. Pey pirs-pirs yara ra çend melûmetî ketine destê min. Ew wextêda li zanîngeha Tiblîsiyê ye xorêyografîda (reqasa bedewtiyê) ya dewletêda ber destê artîstê Yekîtî Sovîyetê cimetiyê Vaxtang çabûkiyanî hîn bûye. Koma bi navê “Vaynax” da, li ku ew îdî 20 salî zêdetire pêşda tê, reqasçiyê serekeye. Ew  ser dika minanî teyrekî baz direqise û ser afîşên pêşdahatinê wê komê wêneyê wî bi wî awahî jî hatiye kişandin. Sala 1982’a, 30’ê meha novêbêr ji Moskow bi dûrdîtinoka (têlêvîziyon) pêşdahatina wê komê nîşan dan. Em gelek temaşeçiyara tevayî reqasa wiye çapik û çelegva heyr-hijmakar man. Dema vir pêlek pêşda min bi têlêfonê Ebdule ra xeberda, ewî bi kurmacîke delal bersiva min da. Gava min jê pirsî ku ne axir bajarê Grozniyê da kurd an tunene, an jî kêm hene, ew ji ku wisa xweş kurmancî gotina dike, ewî bersiva min da û got, ku dema ew diya xwera wextêda ji Kurdistana Îranê hatine, diya wî tenê kurmancî zanibûye û pêra hetanî niha jî kurdî xeberdide.

Xwendevanên kovarêyê delal! Ebdule Muhemed jî koma xwera tevayî pir cara çûye Moskvayê û Hordananê, Vladîvostokê û Sûriyayê, Mozambîke û Taşkendê. Çawa hemû artîstên Yekitî Soviyête kurde profesiyonal, her werha rêjîsorê têatra Erêvanêyî pantomîmaêyî (têatroa bê deng) sereke Paşayê Reşîd Poladov aliyê dereca xweda xwediyê xwendina bilindin. Lê Paşa Poladov 2 înstîtut temem kirine, yek li Moskow, yek jî Lenîngradê. Teatroyê wî awahî Soviyêtistanêda çend hebin. Serokê yekê ji wana lawê kurde. Ew çend spêktaklên teatroya xweda êlemêntê (nimûn) folklora kurda daye xebatê. Ew yek femdariye, ji ber ku nava deba kurdada, erf- edetê meda derecêd pantomîmê hene, çawa bo nimûne, dema kosegelî digere, gava bûka nuh bûktiyê dike ciyên mayîn. Çawa em pê hesyan, têatro hazir dibe bi motîvê pîesa “Xecê û Siyabend” spêktakleke bê deng nişanke.

Wextêda miqaleke Paşa Poladov rojnema kurdiye “Reya Teze” da çap bûye bi sernivîsara “Pantomîn nava deba kurdada”. Lê derheqa Paşa Poladov û teatroya, ku ew serokatiyê lê dike, miqale çap bûne kovar û rojnemêd merkeziyê ye “Sîr û êstrada”, “Sovyêtskaya kûltura”, “Têatralnaya Îskustvo” û gelekên mayîn da.

Eva çend sale, ku du ewledê cimeta kurda, xwîşk û bira Vova û Natêla Qasim têatroya Lenîngradêye, akademiyêye, operayê û baletêye dewletêda dilîzin. Ewana artîstên baletêye naskirîne. Vovayê Qasim Ecemov dilqê (rola) serekeda dilîze. Kovara Moskowe bi navê “Têatralnaya jîzn” hejmara xweye sala pare î da derheqa hostatiya wîda ser 2 rûpelî miqaleke mezin çap kiriye.

Ewî hetanî niha dilqê wisaye dijwarda bi serfirazî lîstiye, çawa ku dilqê Romeo baleta Prokofyêve “Romêo û Cûliyêtda”, Armên-baleta aram Xaçatûryane “Gayane” da û yên mayînda. Hetanî niha xwûşk û birayê bineciyê bajarê Tiiblîsiyê yi wextekê tevî têatroya xweye dinê eyan çûne welatên Avûstûriyayê, Îtaliyayê, Mongoliyayê, komera Almaniyayêye xwe nîşanî gelek cimetêd cihanê kirine.

Artîstekî kurdî mayîn Hesenê Quliye. Eva çend salin, ku ew artîstê têatroya Erêvanê ya dramatikiyêye. Nava wan sala da gelek dilqada lîstiye. Van axiriya, gava ewê têatroyê spêktakla “Hamlet” danî, Hesenê Qulî dilqê keşîş da kivş kirin û ewî bi lîstika xwe meşoqê hunermendiyê zendegirtî hîşt. Hazira (amadekara) usa jî rojname û kovarê komerê qîmetekî bilind dane hostatiya wî. Hesenê Qulî kinofilmada jî lîstiye. Van demên paşin, gava kinofilma bi navê “Piş hevt çiyada” nîşan dan, dilqekî serekeda ewî dilîst. Hesenê Qulî demeke dirêj bûye rêjîsorê têatroya Elegezêye kurdaye cimetiyê.

Artistên kurd xwezma dereca sîrkêda pirin. Mesele, Sertîv Mîneralov wextêda kloûne (mesqereçî, henekçî) sîrka Tiblîsiyê bûye, pir sala Nazî Şîrayîra tevayî wisa jî sîrka Yêrêvanêda pêşda hatiye. Têmûrê Tesinî fokisçî, laqirdçiyê sîrkusa Tiblîsiyê bûye û pêra jî li fîlarmoniya Gurcistanêda, wextê konsertên êstradayê pêşda hatiye. Niha ew navça Gurcistanêye Gardabaniyê da koçka çandêda serekê koma artîstên sîrkêye. Ezîzê Bişar niha artîstê sîrka Tiblîsiyêye. Ew hew şa mala xweda gelek terewila xwedî dike. Sîrkeda ew du janrada pêşda tê, cikî çawa fokisçî, cîkî jî terewila kedî dike. Derheqa hostatiya wîa nivîsîne rojnema Bilgariyayê “Paralêl”, kovara Moskvayê “Sovêtskaya êstrada û sîrl”, herwaha pir rojname û kovarên Gurcistanê.

Gava çend sal pêşda xwendekar û roşinbîrên kurdên Tiblîsiyê hatine mêcaniya kurdên Yêrêvanê û tevî civîna sazbendî û lîteratûra kurda bûn, wêda Ezîzê Bişar çend foks kirin û amadekara hewas- hijmekar (metel, zendegirtî) hîştin.

Bilî van artîstên profêsyonal, wisa jî gelek artîstên kurdaye xwexwehînbûyî hene li têatroya Tiblîsiyêye kurda û ya Elegezêye kurdaye gelêriye. Pir artîstên xwedî şuret û zîrekya pir di nava 30’î zêdetir radîopîyesên pê weşa kurdîda lîstine, ku bi serokatî û înîsiyatîva serokê radiyoyê wê demê Xelîlê Çaça Mûradov hatine bivîsraê. Ji artîstên kurdaye li têatroya Elegezêye berê mirov dikare navê dota kurde jêhatî Eznîva Reşîd bide, lê ji pêşewitiya sazbendiya me-navê seroka koma kurdaye stran û reqasêye dewletê- navê Sûsîka Simo hêjaye bidin.

Ango, we texmin kir, ku artîstên Soviyetistenêye kurd gihîştine çito serfîraziyê ne tenê nav kurda û çend komerada, lê wisa jî temamiya Soviyetistanê û welatên cihanê. A bona van destanî nane, çawa ku Sêkrêtarê Komîta Navbendî ya Partiya Soviyetêye Komûnîstiyêye sereke hevalê Yûv. Andropov nava kêlma xweye li civîna şaynetiye bona 60- salî- ya teşkîlbûna Yekîtiya Soviyet da kivşê, wekî kurdên Soviyet jî zûda Soviyetistan hesab dikin welatê xwe. "

SINCO KEÇA XWE DIDE MÊR(1982)

SINCO KEÇA XWE DIDE MÊR(Komedîke Kurdî)

           " Eskerê Boyîk nivîskar û helbestvanekî Kurdên Sovyêtîstanê ye. Wî ev komediya xwe di sala 1978’an da nivîsî. Cara pêşîn “Koma Tiyatroya Elegezê” ser vê komediyê xebitî û derxiste lîstikê. Ev tiyatro bi pirtûkeke biçûk va li Erêvanê çap bû.

            Nivîskar di vê lîstika biçûk da li ser peywendiyên di navbera jin û mêran da sekiniye. Kewneşopiyên zewac û mêrkirinê di nav Kurdan de hilide û tîne li ber temaşevanan datine. Nivîskar ji hemû aliyan va nêzikî vê pirsê dibe û dadikeve kuraya erf-edetên ziyankar. Ser vê yekê nivîskar baweriyên xwe bi vî tehrî şirovedike: “Her edetekî kevn nîne, ku em pêviste li hemberî derên. Erf-edet, rabûn-rûniştandin xeysetê cimaetêne, sifetê wêyî netewî ye. Bi gelek erf-edetêd cimaeta me va meriv dikare firnaxve, seva hineka jî yan xwe kerke, yan jî şerma serê xwe bike ber xwe. Qelen, cihêz, topayêd, cure-cure, şebasa dawatêd me kirine tehreki kirînfrotinê, tê da tu hewas nehîştine. Li hemberî van paşmayînêd edetê kevnemayin gotî xurt şerkin.

            Hilbet rola nivîskara vê derecê da geleke. Sala 1978’an min komediya xwe ya “Sinco keça xwe dide mêr” nivîsî. Wê da pirs-edetêd ziyan û kara wan. Niha Tiyatroya Elegezê ya cimaetê lê bê, ezê xwe gelekî bextewar bihesîbim.” (Riya Teze, Sibat 1979)

            Ji alîkî da ev komediya biç^.uk bi henek-laqirdî û pêkeniyan va tijî ye. Ji aliyê din nivîskar kirasê ser rûyê rastiyê dikşîne û gelek rastiyan li ber me radixe.

            Di tiyatrotê da hemû kesên ci girtine erf-edetên nû û kevn bi lîstikên xwe va raberî hev dikin. Tiyatroy3e da nêzkaya 15 kesan dilîzin. Dilqê (rol) herî mezin di komediyê da li ser milê Sinco ye. Di destpêka tiyatroyê da jina Sinco-Bedê tê xuyanê û bi dilekî şa distirê:

            “İşev wê bên Xezala min bixwazin,

            İşev wê bên delala min nîşankin”

            Di dawiyê tiyatroyê da dengê def-zurnê tê û govend her diçe giran dibe."  (Dengê Komkar- 27.02.1982,r15)

                                                                                                         

                                                                                                               

KÜRDİSTAN’DA İLK KADIN TİYATROSU (1988)

KÜRDİSTAN’DA İLK KADIN TİYATROSU 

           " Kürt halkının özgürlük, toplumsal gelişme ve cehaleti yenme mücadelesinde, hertürlü zorluğa göğüs gererek, büyük fedakarlıklar göstererek etkin bir rol oynayan binlerce Kürt kadınlarından birisi de Fatma MUHYEDDİN’dir.

            Babası, Osmanlı İmparatorluğu döneminde, “Reji” adlı Fransız tütün şirketinde memurluk yapıyordu. Fatma hanım, 1905 yılı dolaylarında (doğum tarihi kesin olarak bilinmiyor) Bağdat’ta dünyaya geldi ve öğrenimini Bağdat’ta gördü.

            1.Dünya Sacaşı sonrası işini yitiren babasıyla birlikte Süleymaniye’ye dönen Fatma hanım, Şeyh Mahmut Berzenci’nin kuracağı hükümette maliye bakanlığı görevini yerine getirecek olan Şair Ahmet Bey ile evlendi.

            Bir bakan eşi olan Fatma hanım, eşine her alanda yardımcı oldu. Şeyh Mahmut, Süleymaniye’yi terkedip dağlara çekildiğinde. O’da eşiyle birlikte dağ-dağ, köy-köy dolaştı. Daha sonraları, tekrar Süleymaniye’ye dönen Fatma hanım, akrabası Şair Şeyh Nuri’nin ısrarı üzerine Ahmed Bey’in açtığı ilk kız okulunun tek öğretmenliğini üstlendi. (Ahmet Bey’in kurduğu okulun adı. Fatma Hanıma atfedilen “Fatma El Zehra”dır. Halk arasında “Zehra” denilmekte ve hala kullanılmaktadır. )

            Irak Kürdistanı’nda ilk kadın öğretmen olma onuruna sahip olan Fatma Hanım, Türkiye Kürtlerinden olan okulun müdüresi Güzide Yamolki ile birlikte, çevrenin her türlü aşağılayıcı ve gerici baskılarına karşı direnerek genç kızlara, kadınlara-ki bazılarının yaşı 25’in üstünde idi- okuma yazma öğretmeye başladı. 1929 yılında Güzide Hanım’ın Bağdat’a dönmesinden sonra müdirelik görevini de üstlenen Fatma Hanım, tam 35 yıl bu görevi yerine getirdi.

            İşte Fatma Hanım’ın müdiresi olduğu bu kız okulu, Şair Şeyh Nuri’nin kaleme aldığı “Dayik” (Ana) adlı tiyatro eserini sahneledi. O dönemin şartları gereği tüm oyuncular “Zehra” kız okulunun öğrencileri idi. Öyleki oyundaki erkek rolünü de kızlar oynuyordu. Bir hafta boyunca kız okulunda sahnelenen ve yüzlerce Süleymaniyeli kadınlar tarafından ilgiyle izlenen oyunun konusu: Okuma yazma bilmeyen bir ananın hasta çocuğuna rastgele ilaç vermesi ve bunun çevresinde gelişen olaylardır. Bir kısmı şiir biçiminde yazılan bu eser, Kürt kadınlarının oynadığı ilk tiyatro eseri olarak tarihe geçmiştir.

            35 yıl boyunca yüzlerce Kürt kızına okuma yazma öğreten, kadınların toplumsal yaşama daha aktif olarak katılması için uğraş veren Fatma MUHYEDDİN, halkımızın mücadelesinde görevler üstlenen binlerce isimsiz kahramanlardan birisidir.

            Kaynak: Kemal Mazhar’ın “Kürt tarihinde Birkaç Yaprak” adlı eseri." (Dengê Komkar-19.04.1988,s3)

                                                                                              

ÇAĞDAŞ KÜRT TİYATROSUNDA YENİ BİR SOLUK: “ŞANOYA ROJA AZADİ”(1991)

"Ulusal varlığı sistemli bir çabayla ortadan kaldırılmaya çalışılan Kürt halkının kültürü de, buna paralele olarak yoğun bir asimilasyona tabi tutuluyor. Kültürümüzün, bu yoğun asimilasyon politikaları sonucu yeterince gelişemememiş dallarından biri de Kürt Tiyatrosu. Kürt Tiyatrosu, teknik anlamda yeterince gelişememiş olsa da, işlevsel olarak halkımızın mücadelesinde hak ettiği yeri almaya aday olduğunu gösteriyor.

                Sömürgeci güçlerin her türden baskılarına rağmen halkımız diline, kültürüne ve tüm ulusal değerlerine sahip çıkarak ulusal değerlerine yaşatmaya çalışıyor ve geleceğe taşıma yönünde gerek metropollerde, gerek ülkemizde aktif çalışmalar yapıyor.

                Bu tür çabaların bir örneği, geçtiğimiz günlerde “Roja Azadi Tiyatrosu” tarafından İstanbul’da Kürtçe olarak sergilenen Dawiya Dehaq adlı oyundu. Amatör insanlardan kurulu Roja Azadi Tiyatrosu’nun kadrosu yaklaşık 20 kişiden oluşuyor. Amaçlarının, çağdaş Kürt Tiyatrosu üzerine çalışmalar yaparak Kürt kültürüne katkıda bulunmanın yanında, Kürt halkı üzerindeki baskıları işleyerek insanları duyarlı kılmak olduğunu belirten ve yaklaşık 1 yıldan beri çalışmalarını sürdüren Roja Azadi Tiyatrosu oyuncuları; Kürtçe ve Türkçe oyunlar üzerine yeni çalışmalarının olduğunu, bu çalışmaları önümüzdeki günlerde sergilemeyi düşündüklerini belirtiyorlar.

                Roja Azadi Tiyatrosu’nun 17 Ağustos’ta Küçükçekmece HEP İlçe Binası’nda sergilediği Dawiya Dehaq (Dehak’ın Sonu) adlı oyunu yaklaşık 500 kişi izledi. Oyun; 2603 yıl önce efsanevi Kürt kişiliği demirci Kawe’nin, zorba kral Dehaq’ın saltanatını yerle bir etmesiyle halkın baskıdan ve zulümden kurtulduğu günü anlatıyor. Yani oyun, 21 mart Newroz Bayramı’nın öyküsü.

                7 bölümden oluşan oyun, Kemal BURKAY tarafından Kürtçe ve Türkçe olmak üzere iki dilde yazılmış. Ayrıca aynı oyun, kitapçık olarak DENG Yayınları arasında yayınlanmış. Oyunun müziğini; söylediği Kürtçe ve Türkçe parçalarla kitleleri coşturan, Kürt halkını tüm önemli günlerinde yalnız bırakmayan “Koma Denge Azadi” yapmış. Kostüm ve dekor ise Roja Azadi Tiyatrosu’na ait.

                Daha önce değişik bölgelerde Türkçe olarak oynanan oyunun ilk kez Kürtçe olarak oynanan oyunun ilk kez Kürtçe olarak sergilenmesi, ayrıca oyuna olan ilgiyi artırdı.

                Oyundan önce bir konuşma yapan Roja Azadi Tiyatrosu sözcüsü şu noktalara özellikle vurgu yaptı: “Aradan 2603 yıl geçse de, kılık ve biçim değiştirse de Dehaq’lar bu gün de vardır. Bu günün Dehaq’ları sömürü güçler, Kawe’leri ise özgürlük ateşini fabrikalarda, tarlalarda, alanlarda yükseltenlerdir. Kısacası, halkın devrimci mücadelesini dile getirenlerdir.”

                Oyun başladıktan kısa bir süre sonra elektriklerin kesilmesine rağmen, oyunlarını mum ışığında sergileyen Roja Azadi Tiyatrosu oyuncuları, izleyicilerin büyük beğenisini kazandı. Koma Denge Azadi’nin, seyircilerle birlikte söylediği Kürtçe marşlarla oyun coşkulu bir biçimde sona erdi."