Aydın Orak'ın Kürt Tiyatro Tarihçiliği ve "Radikal Tiyatro"

Aydın Orak'ın Kürt Tiyatro Tarihçiliği ve "Radikal Tiyatro"[1]

            Bu yazıda, başlıktan da anlaşılacağı üzere, Aydın Orak'ı "Radikal Tiyatro" kitabından alıntılarla, konuyu tartışmaya açmak ve “oldu mu şimdi hocam?” amacındadır. Akla ilk gelecek tipik gerekçeleri geçiniz lütfen; Aydın Orak'la herhangi bir şahsi husumetim olmadığını herkesin bilmesini ve bilakis Aydın Orak'tan şunu rica ediyorum; dramaturji öğrencisi olduğum için, bu konuda yazmak-çizmek zorunda hissettim…

            Uzun yazıları sevmeyenler için, Aydın Orak kimdir diye “Google”da arama yapılırsa özet şudur: Her şeyi yapabilen; oyunculuk, şaircilik, yönetmencilik, sinemacılık, yazarcılık, gazetecilik(kim işe aldıysa), çevirmencilik(Hiç kimsenin bilmediği Türkçeden-Kürt okurlarına özel), belgeselcilik, deneyselcilik, videoartcılık, prodüksiyonculuk, eğitmencilik, reklamcılık, Cihangir-Tarlabaşı sıkışmışlığı, "Musa Anterciliği"... Sanat camiasının Kürt kontenjanı veya Kürt sanat krizi veya bir süperman olarak Aydın Orak için birçok sayfa, içerik karşımıza çıkar. Bulaşmadığı, bilmediği bir mecra yok gibidir. Ama kendince “en iyi” sandığı “Kürt-çe Tiyatro Bilgisizliği” ve diğer sebepler beni bu yazıyı yazmaya zorladı veya şuna fıtrat meselesi diyelim.

            Yazıyı okumaya devam ediyorsanız, şimdi esas konumuza dönebilirim demektir… “Radikal Tiyatro” kitabının içindekiler sayfasında bütün okuyucular gibi başlıklarda müthiş bir çekicilik sezilir…

Önsöz’den başlayalım: Sipariş üzerine yazıldığı her halinden belli bir Aydın Orak portresiyle kitabın girizgahı bizi karşılar, çok memnun olmak üzere hissi verir. Yaşam Kaya'nın “Kürt Tiyatrosu ve Aydın Orak” hakkındaki bilgisi, Yaşam Kaya'yı da ne kadar zor durumda bıraktığına şahit oluruz. (Bkz: Modern Kürt Tiyatrosu ve Aydın Orak.s.7-10)

            27 Mart Dünya Tiyatrolar Gününün Kürtçe Tiyatro bağlamında Aydın Orak'ın vazgeçilmez müdavimliğini, bütün yazılarında görmek mümkündür. (Ayrıntılı bakmak isteyenler, Google'da aratabilir. Zira, son 10 yılın 27 Mart'larında mutlaka bir demeci görebilirler… Son iki yıl hariç, belki de sinemayla uğraştığı içindir… Sinemacılar düşünsün…)

            Kitabın bütün içeriğinde “tiyatroculuk paradokslarını (Eminim, Aydın Orak bu sözü de Google'da aratacaktır.) ve tiyatrocuların kulis şikayetlerini, mesleğin inceliklerini ve klişelerini nasıl kullandığını, ezberinden hiç şaşmadığı birebir görülecektir. (Bkz: Bütün Kitap!)

            Aydın Orak’ın bütün yazı başlıkları okumaya davet eden bir albeni-okubeniye çağırır; ama sadece çağırır! Ömrümde (23) bu beceriyle bir yazarın konu ıskaladığını, konuyu-temayı fena halde dağıtma ustasıdır. (Vallahi de billahi de Aydın Orak Türkçenden şüpheliyim! Kürtçe yazılarını görseydim bi’şeyler derdim, haa yalan olmasın müthiş Kürtçe çevirilerine de baktım. Bu kitap kürtçe yazmış olsaydın aynı düşüncelerimi Kürtçe yazardım.Kimse bana neden bu yazıyı Kürtçe yazmadın diye sormasın, tartışmayı ve konuyu Türkçe ilk o açtı.) Kocaman, iddalı başlıklar ustasısın. (Bkz: Kürt Tiyatrosunun Kaynağına İnmek: Dengbêjlik s19) Bu yazıda çok aydınlandım, dengbêj olasım bile geldi, neyseki geçti…

           Biraz ciddi yazayım da eleştirmenlik tarafımı Aydın Orak'ta sınayayım: "Kürt Tiyatrosu'nun tarihsel gelişimi" adlı yazısının 1990 öncesi Kürt Tiyatro'su hakkında yazdıklarını olduğu gibi kitaptan alıntılıyorum, şöyle diyor Üstad:

            "Kürtlerin tiyatrosu var mıdır, yok mudur, ilk piyesleri, dramatik tiyatroya geçişleri nasıl olmuştur, kendi bilgilerimiz ve bildiklerimizle bir göz atalım. Türkiye Kürtlerinin ilk tiyatro metni olarak kabul edilen "Memê Alan" 1918'de Ebdurehim Rehmi'nin  yazdığı oyun olarak bilinmektedir. 1918-1919'da İstanbul'da Kürt Kadın Derneği adında bir dernekte iki Kürtçe oyun oynandığı biliniyor, fakat bu oyunlar hakkında net bir bilgiye sahip değiliz.

            Rivayetlere göre 1930'da Rusya'da eğitim gören Kürtler, Elegez'de iki temsil "Mem û Zîn"i oynamışlar. 1931'de Ereb Şemo "Koçekên Derewîn" adında bir oyun hazırlayıp sahnelemiş. 1934'te Ehmedê Mirazî "Zemanê Çûyî" adında bir oyun yazmış. 1970'lerde Rusya'daki Kürtler tiyatro alanında ilerlemiş ve o dönemde bir çok yeni eser sahnelemişler. Onlardan bir kaçı şunlardır: "Ker û Kulik", "Reva Jinê", "Zewaca Bê Dil". Bu oyunların bir çoğu da Erivan Radyosu için Radyo Tiyatrosu'na çevrilmiş. O dönemler de Kürt yazarlar Victor Hugo ve Gogol gibi birçok dünya klasiğini Kürt diline çevirmişler. Süleymaniye Sanat Okulu açılmış, tiyatro ve oyunculuk adına iyi gelişmeler sağlanmış. Bununla beraber Kürtçe çocuk oyunları, radyo oyunları yapılmış.

            1946'da İran Kürtlerinin sahnelediği "Dayika Niştiman"(Toprak Ana) dört parçayı anlatan bir müzikal oyundur. 1959'da Musa Anter'in Harbiye Askeri Cezaevi'ndeki hüresinde yazdığı "Birîna Reş"(Kara Yara) piyesi Türkiye Kürtleri açısından ilk Kürtçe oyun özelliğini taşıyor."

            Şimdi bu yazıdan hareketle, Aydın Orak'ın Kürt Tiyatro tarih bilgisini hep birlikte, cümle cümle irdeleyelim... "Kürtlerin tiyatrosu var mıdır, yok mudur, ilk piyesleri, dramatik tiyatroya geçişleri nasıl olmuştur, kendi bilgilerimiz ve bildiklerimizle bir göz atalım."(Bu cümlelerin sonunda ve devamında en az 15 yıllık bir Kürt tiyatrocu olmasına rağmen Wikipedia'ya bile doğru dürüst bakmamıştır. Yaw ayıptır, günahtır, Kürt Tiyatro Tarihi ne hallere düşmüş! Devamında bir tarihçi titizliği seziliyor…)  "Rivayetlere göre 1930'da Rusya'da eğitim gören Kürtler, Elegez'de iki temsil "Mem û Zîn"i oynamışlar. 1931'de Ereb Şemo "Koçekên Derewîn" adında bir oyun hazırlayıp sahnelemiş. 1934'te Ehmedê Mirazî "Zemanê Çûyî" adında bir oyun yazmış. 1970'lerde Rusya'daki Kürtler tiyatro alanında ilerlemiş ve o dönemde bir çok yeni eser sahnelemişler. Onlardan bir kaçı şunlardır: "Ker û Kulik", "Reva Jinê", "Zewaca Bê Dil". Bu oyunların bir çoğu da Erivan Radyosu için Radyo Tiyatrosu'na çevrilmiş. O dönemler de Kürt yazarlar Victor Hugo ve Gogol gibi birçok dünya klasiğini Kürt diline çevirmişler. Süleymaniye Sanat Okulu açılmış, tiyatro ve oyunculuk adına iyi gelişmeler sağlanmış. Bununla beraber Kürtçe çocuk oyunları, radyo oyunları yapılmış." (Aydın Orak'ın tarihçiliği rivayetlerle başlar ve aşağıdaki kopuk, yanlış, düzensiz bilgiler sıralanır. Zaman ve mekan atlamalarından habersiz ayrı bir paragraf yazma ihtiyacını bile hissetmez.)

            1946'da İran Kürtlerinin sahnelediği "Dayika Niştiman"(Toprak Ana) dört parçayı anlatan bir müzikal oyundur. 1959'da Musa Anter'in Harbiye Askeri Cezaevi'ndeki hüresinde yazdığı "Birîna Reş"(Kara Yara) piyesi Türkiye Kürtleri açısından ilk Kürtçe oyun özelliğini taşıyor." (Dayika Niştiman'ın Türkçe'sinin “Toprak Ana” anlamına geldiğini öğrenmek, benim için bir şok etkisi yarattı. Biri beni şok halinden kurtarsın.)

            (Bkz: Klasik ve Çağdaş Kürt Tiyatrosu s.33) yazısında, ne klasik ne de çağdaş tiyatroya dair bir bilgi görebilirsiniz. (İnanmayan herkes baksın, rica ediyorum.)

            (Bkz: Kürt Tiyatrosundan Türkiye Tiyatro Kurultayına Doğru s.37) Biri bu adama, "Ne diyorsun yaw?" demedi mi-yaw? Bu yazıların gazete ve dergilerde nasıl yayınlandığına akıl sır erdiremiyorum. Bu yazılar hiç mi bir editörün elinden geçmedi? Ne bilim, eş-dost-arkadaş-hayırsever biri de olabilirdi. Bir noktaya kadar iyi hoş güzel de,  bu kitapta hangi yazının, nerede yazıldığı belirtilmemiştir ki; ama oldu mu şimdi? Sadece yayınlandığına dair emareler önsözde belirtilmiş.

            Aydın Orak hakkında bu kitaptan şunu da öğrendim; Türkiye Tiyatrosu'na Kürt kontenjanından kabul görmek istiyor. Sayın Akademisyenler ve sanatçılar, sinemacılar, dostlar, Romalılar... Lütfen, Aydın Orak'ın bu haykırışlarını, çabalarını ve sanatseviciliğini, süpermanlığını görünüz, itinayla ilgileniniz, n'olur... Hepiniz, evet hepinize sesleniyorum, bu yazıyı sizin için yazıyorum. Aydın Orak için Yaşam Kaya'nın daha önceki çabası yetersiz kaldı. Üstün Akmen de ilgilenmiyor. Metin And sizlere ömür… Hiç olmadı siz ilgilenin Metin Boran... Evet siz!  Buradan bütün sanat camiasına sesleniyorum: Kimse Yok mu? Bu "Actor"u nasıl yok sayarsınız? Hadi tiyatroculuğunu beğenmediniz, tiyatro tarihçiliğine bir bakın. Engin dramaturji bilgisini görebilirsiniz!

            (Bkz: Kürt(çe) Tiyatro ve Seyircisi s.45) adlı bilimsel çalışmasında(!) iki sayfada 2500 yıllık evrensel-yerel ne varsa, yazının hakkını vermiş! Ey yukarda saydığım camia, onu nasıl göremezsiniz, duyamazsınız, okuyamazsınız? Ben geldim-gördüm; illa Latince yazdıracaksınız bana, peki…  “Veni vidi vici”

            Kitabın adı "Radikal Tiyatro"dur ya,  birkaç yazı ve paragrafın içinde; Kürt Özgürlük referanslarını politik bir dille vermeye çalışsın tabii, hakkıdır. (Mesaj alındı; ama bu da yetmeyecek.)

            (Bkz:Tiyato Hayatın Aynası mı? s.57.) adlı yazısının, makale diyelim şuna(!) Peter Brook adını "abstract" niyetine şu ifadeleyle kullanır: Peter Usta. (Google'dan bakmasın, “Abstract” özet demek, hatta biraz zorlarsam absürt ve anlaşılmaz bir önsöze kadar giderini bulurum.)

            (Bkz: Ödenekli Tiyatrolarda Kürtçe Tiyatro Tartışması s.61) Tiyatrocu ve elbette ki, Atinalı Türk Tiyatrocu'larına sitemlerini, teesüflerini "ayb ettiniz amalarını” görebilirsiniz. (Bkz: "İlk" Kürtçe Oyununa Bir Eleştiri s.71) yazısında bir çok "ilk, ilke, ilkesel, ilkel, iklim ve küreselleşmeye, konu neydi ya unuttum... Yaw, ne diye Türk tiyatrocularına ha bire Kürt kontenjanı konusunu hatırlatıyorsun? Belki ben de o kontenjandan faydalanmak istiyordum. Gerekirse, Almanca yaptığım oyunlarıma, üst yazı ve hatta sinopsis ve tretmanla destek de sunabilirim. Ertuğrul Günay da seni anlamadı. Neyseki sonra gelenler vefalı çıktı.

            (Bkz: İstanbul Erbil Tiyatro Hattında s.75) adlı yurt içi ve yurt dışı seyahatnamelerinde pardon turnelerinde gidip gelmesine rağmen; Başûr Tiyatrosu (Güney Kürdistan) dünü-bugünü hakkında en ufak bir bilgiye sahip değildir ve “rivayetlerle” işini yapmaya devam etmektedir. Erbil'e her gittiğinde, ortalama bir kitap getirmiş olsaydı ve bu tiyatro kitaplarına bakma zahmetine bulunsaydı, sadece tiyatro müdürleriyle değil; Başûr Kürt yazar, tiyatrocu, akademisyenleriyle iki randevuda buluşmuş olsaydı; bu kitabı yazmazdı… “Pare niye kakegyan!” Mealen; yani diyorumki, "pere tune, huner jî tune." demek istiyorum, sanırım.

            (Bkz: Nusaybin Turnesinde Neredeyse Mayına Basacaktım s.79) adlı biyografisinde; yazar, şair, çevirmen Aydın Orak "Burası Muş'tur, yolu yokuştur." demeye getiriyor gibidir sanki. En azından öyle melül melül bakıyor, o bakıları yok mu, ahh hep o bakışlar… Nice kalpleri küstürdü, etrafta adam (oyuncu) bırakmadı. En son oyuncusu Latin Amerika’ya kaçtı. Şaka değil Remzi Pamukçu Brezilya milli takımında geçen pazartesi forma giydi.  Varın siz gerisini düşünün.       

            Bkz: Diğer yazılara sayfa dolsun, yazı olsun, fotoğraf olsun, matbaada forma dolsun, şu da olsun, bu da olsun... Elbette öncelik şu tarihlerde olmak şartıyla: 8 Mart, 21 Mart, 27 Mart... Bütün önemli gün ve haftalarda tarihsel derinlikli yazılar mevcuttur.

Bu kitabı yayınlayan Belge Yayınları, bu ve benzeri yazdığım derinlikli, dobralığımı, dramaturjik çabalarımı, kısaca bütün küllüyatımı; Twitter, Blog, Facebook paylaşımlarımı götürürsem Belge Yayınları’na acaba parasıyla basarlar mı ki? Valla bu kutsal kitaba kadar, Belge Yayınları'nı ciddi bir müessese bildirdim! Editörün cevap hakkı saklıdır. Editör cevap hakkı doğsun diye bir soru: Bu kitapta sözü edilen; kaynakça, dipnot kullanımı yoktur. (Belki dikkatinizden kaçmıştır, valla da yok yaw!)

Gerçi ben kitapta editör adına da rastlamadım orası ayrı bir konu, redaksiyondaysa Ahmet Batmaz adının yazıyor olması neyi redakte ettiğini düşündürtüyor. Doğrusunu isterseniz merak da etmiyorum… Editör değil de redaktörün doğal olarak cevap hakkının olduğunu sanmıyorum.

Son Söz (Epîlog) niyetine…

 Sayın Aydın Orak, seni seviyorum; ama tarihçiliğini ve yazarlığını değil; oyunculukta devam etmeni temenni ederim. Naçizane önerim; Kürt Tiyatrosu için en doğru davranışın bu olacağını düşünüyorum.,. İstanbul Ünv. Tiyatro Eleştimenliği ve Dramaturji bölümünün yetenek sınavı için, bütün bildiklerimi Kürt Tiyatrosunun geleceği için ve minnet etmeden seninle paylaşabilirim. İlk iş olarak, mesela bölüme hazırlanmak için Brecht’in “Bay Keuner'in Öyküleri” kitabıyla başlayabilirsin, yerli-yersizlerden Sait Faik de fena olmaz… Umarım kızmamışsındır bana, yazmasaydım çıldıracaktım.

---

[1] Orak, Aydın, Radikal Tiyatro, Belge Yayınları, 2012, İstanbul ( Tarih, belge vb. yazacaksam tabiî ki dipnot kullancağım.)